Legenda miasta Żagań o księżniczce Żagannie

Rzecz się dzieje na długo przed powstaniem państwa polskiego – w czasach Piasta i Popiela. Wnuczka Kraka i córka Wandy, młodziutka królewna Żaganna po ich śmierci na tronie zasiąść nie może. W Krakowie zapanowało bezkrólewie.

Wierny rycerz Jaromir w obawie o bezpieczeństwo królewny postanawia ją ukryć i w tym celu zabiera ją z grodu. W kolejnych latach życia Żaganna pod okiem opiekuna szkoli się w męstwie i waleczności. Z damy dworu przemienia się w kobietę – wojowniczkę. Jednocześnie ponadprzeciętna uroda i mądrość powoduje, że zaczyna ją otaczać coraz więcej zwolenników. Przez te wszystkie lata gdy dziewczyna dorastała, wierny lud czekał cierpliwie, aż ta powróci do Krakowa i odzyska utracony tron.

Po dwudziestych urodzinach księżniczka zebrała ochotników i ich rodziny, kazała im spakować cały dobytek i szykować się do drogi. Nikt nie sprzeciwiał się jej woli, choć do końca nie rozumieli dlaczego wysyła ich na wojnę z kobietami i dziećmi.  Gdy wszyscy byli już gotowi, Żaganna powiedziała zebranym, że w Krakowie żyje lud który zaakceptował nowego władcę i nie chce jej powrotu na tron, a ona jako królowa nie chce bratobójczej walki. Chciałaby jednak zapewnić swoim ludziom dobrobyt i dlatego zamierza ruszyć w poszukiwaniu innego miejsca do osiedlenia się. Gdy skończyła przemawiać wskoczyła na konia i dała znak do wymarszu, a wierny lud wyruszył za nią.

Podróż trwała kilka tygodni. Unikając wszelkich niebezpieczeństw kierowali się na zachód. Pewnego dnia dotarli nad ogromną rzekę w której roiło się od mieszkających w niej bobrów. Żaganna zarządziła, że w rozbiją w tym miejscu obóz. Sama zaś zebrała kilkunastu mężów i wyruszyła w podróż by przyjrzeć się odkrytej krainie. Okazało się, że  teren jest urodzajny i pełen zwierzyny.

Zaraz po powrocie Księżniczka, doradcy i jej wierny opiekun Jaromir zaczęli debatować nad przyszłością swojego ludu. Ostatecznie postanowiono osiedlić się na tej ziemi. Rzekę zaś urodzajną w bobry nazwać Bobrem. Niebawem ludzie przystąpili do budowy nowego grodu którego na cześć założycielki i królowej nazwano Żaganiem.

 Po dziś dzień miasto Żagań stroi w pobliżu rzeki Bóbr i przywraca pamięć o potomkini Kraka.

Żagań należał w średniowieczu do najznaczniejszych miast północnej części Dolnego Śląska. Przez ponad trzy wieki był stolicą odrębnego księstwa żagańskiego, co podnosiło jego rangę  i znaczenie. Należy do najwcześniejszych ośrodków grodowych w województwie zielonogórskim, gdyż już w 1202 r. stanowił kasztelanię, co pozwalało przypuszczać, że jego początki sięgają co najmniej drugiej połowy XII w. Wobec braku wcześniejszych źródeł pisanych, losy żagańskiego grodu kasztelańskiego sprzed 1202 r. mogłyby oświetlić dopiero badania archeologiczne.

Pochodzenie nazwy Żagań próbowano w nauce wielokrotnie wyjaśnić na różne sposoby.  

Pierwsza historyczna wzmianka o Żaganiu pochodzi z 1202 r., z dokumentu wystawionego przez księcia Henryka Brodatego dla klasztoru cystersów w Lubiążu, w którym występuje jako świadek comes Stephanus castelanus meus de Sagan. Ten sam kasztelan występuje jeszcze kilkakrotnie w różnych dokumentach, które uznane zostały za falsyfikaty. Falsyfikatem jest także datowany wcześniej dokument z 1178 r., w którym występuje jako świadek Fredericus castellanus de Sagan.

Pochodzenie polskiego słowa Żagań (dawniej Żegań) różni się od niemieckiego słowa Sagan. Niemiecka nazwa miasta mogła pochodzić od słowa sagan, oznaczającego kocioł, jednak ta teza nie ma wielu zwolenników. Rolf Kipphan kojarzył nazwę ze świętym ogniem z paleniska germańskiej chaty, zaś Arthur Heinrich tłumaczy pochodzenie nazwy miasta od słowiańskiego słowa określającego kawałek gruntu (łąki) – zagonu. Taki sam pogląd przedstawia S. Rospond.

Istnieje też teoria, że polska nazwa miasta pochodzi od staropolskiego słowa żagwia oznaczającego zażegać, zapalać, rozpalać.

Niemiecki nauczyciel Heinrich Adamy w swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym
w 1888 roku we Wrocławiu wymienia nazwę miejscowości zanotowaną w dokumencie z 1202 roku jako Zegan podając jej znaczenie „Brandfleck”, czyli „Pogorzelisko, wypalone miejsce” co mogło być echem po początkach osadnictwa, związanych z wypalaniem puszczy pierwotnej.

W 1475 roku w łacińskich statutach Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Zager. Na miedziorycie autorstwa Johanna W. Wielanda
i Matthaeusa von Schubartha z 1736 roku widnieje z kolei łacińska nazwa Saganensis.

W 1750 roku nazwa Zegan wymieniona została w języku polskim przez Fryderyka II pośród innych miast śląskich w zarządzeniu urzędowym wydanym dla mieszkańców Śląska. Inną polską nazwę – Żegan – wymienił śląski pisarz Józef Lompa w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 roku^[21]. Z kolei słownik geograficzny Królestwa Polskiego z 1895 podaje polską nazwę Żegań oraz łacińskie: Saganum, Zagano i Sagnum.

Na początku XX wieku zaczęto używać również niemiecką nazwę Sagan in Schlesien, a od połowy lat 30. do 1945 także Sagan am Bober.

Przez krótki okres po zakończeniu II wojny światowej używana była historyczna nazwa Żegań. 19 maja 1946 nazwa miasta została urzędowo ustalona w brzmieniu Żagań. Tymczasem po przyłączeniu Międzylesia do Warszawy w połowie lat 50. jedną z ulic nazwano Żegańską, która obowiązuje do dnia dzisiejszego.